"Баш"лана башлайыҡ, башҡорттар!

ДОНЪЯЛА МӘЛЕ КИЛЕП ЕТКӘН, 
ӨЛГӨРГӘН ИДЕЯНАН ДА ҠАҠШАМАҪЫРАҠ БЕР НИ ҘӘ ЮҠ. 

(ВИКТОР ГЮГО)  

Башҡорт!

Бер ваҡытта ла онотма, Америка ҡаҙанында ҡайнап бер-береһен йотоп, йотолоп, юғалып американдар милләтен барлыҡҡа килтергән милләт вәкилдәренең бөтәһенең дә (элеке ҡолдар - Африка негрҙарына тиклем) ситтә (Европала, Азияла, Африкала) үҙҙәренең сәскә атыусы милли дәүләттәре йәки халыҡтары бар. Рәсәйҙе икенсе Америкаға әүерелдерегә уйлайҙар икән, беҙҙең Башҡортостандан башҡа илебеҙ, һәм тыуған ерендә йәшәгән халҡыбыҙҙан башҡа "запас" халҡыбыҙ юҡ!!! Милләттәрҙе юҡҡа сығарырға йүнәлтелгән һәм йөҙәр йылдар ҡанға батырыу юлына хәтлем төшөп алға һөрөлгән мәкерле, хәйләле идеологияларға алданмайыҡ һәм ҡурҡмайыҡ!

"БАШ"ЛАНА БАШЛАЙЫҠ, БАШҠОРТТАР!

I. НИҢӘ КӘРӘК МИЛЛИ ФАМИЛИЯЛАР?

Башҡорттоң быға тиклемге уңыш - ҡаҙаныштары "цемент" менән нығытылмаған. Улар сәйәси ситуация әҙерәк кенә үҙгәреү менән емерелергә тора. Шул емерелгән ерен "еүеш ҡом" һылап йүнәтәбеҙ ҙә, ҡайҙа, ҡасан яңынан емерелә башлар икән, тип көтәбеҙ. Һәр халыҡтың тарихының цементы, тарихтағы эҙе булып, милли фамилиялар тора. Фамилиялар кешеләр һәм халыҡтар донъяһында, актерҙар кеүек, төрлө ролдәрҙе башҡара. Тик ролдәрҙең төрлөһө була: төп роль, икенсе план роле, статист-фигурант роле. Фамилия милләттең булмышында төп ролде уйнай: - яңы тыуған балаға милләт исемен атаһынан йәки әсәһенән (әсәһенең фамилияһы бирелгәндә) автоматик рәүештә күсереү. Быны милләттең исемен "йоҡтороусы" үҙенсәлекле социаль ген, йәки милли тамға тип атар инем.

Нимә ул халыҡтың билдәлелеге, даны? Халыҡ ниндәйҙер мифик нәмә түгел. Һәр халыҡ конкрет кешеләрҙән, шәхестәрҙән тора. Шәхес үҙенең эштәре менән фамилияһын, ә фамилия милләтте данлай. Фамилия ниндәй милләт өсөн әтмәлләнгән, дан да шул милләткә эләгә. Шуға дәлил - билдәле Советтар Союзы Геройы Александр Матросов исеме йөрөткәндә һәм Шакирйән Мәхәмәтйәновҡа "әйләнгәс" уның милли идентификацияһы үҙгәреүе. Шул уҡ ваҡытта, алдан әйтеп үтке килә, "Мөхәмәтйәнов" фамилияһы хәҙерге заман милли фамилияларға ҡуйған талаптарға тулыһынса яуап бирмәй.

Бер фамилия аталғас, тағы ла миҫалдар килтереүҙе дауам итәйем:

- Бөтә донъяға билдәле болероның исем-шәрифе ошолай яҙыла: Нуреев Рудольф Хаметович. Уның әсәһе татар, атаһы башҡорт. Үҙенең автобиографияһында Нуреев  ул турала ап-асыҡ итеп яҙа. Бөйөк болеро башҡорттар тураһында йылы һүҙҙәр яҙып ҡалдырған:

"Һуғыш башланыуға күп тә үтмәҫтән Мәскәүҙәге беҙ йәшәгән йортҡа бомба эләкте. Беҙ өй кәрәк - яраҡтарының бер өлөшөн ҡалдырып, күсенеп китергә мәжбүр булдыҡ, сөнки тиҙҙән ҡайтырыбыҙға ышана инек. Эвакуация беҙҙе беҙҙең ғаилә сыҡҡан Россияның мөйөшөнә - Башҡортостанға, Урал тауҙарының көнсығыш һыртына, Лениград менән Себер араһындағы яртылыҡ юлға, алып килде. Власть өсөн ышанысһыҙ һаналған күп кенә кешеләр бында 1917 йылдан уҡ һөргөнгә һөрөлгәндәр, белеүемсә, хәҙергәсә Башҡортостанда һәм Өфөлә власть тарафынан революциянан һуң, 1917 йылда Мәскәүҙән һәм Ленинградтан ҡыуылған бик күп байҙар йәшәй ине.

... мин хәҙергәсә, беҙ ике йыл йәшәп киткән, бәләкәй генә башҡорт ауылын хәтерләйем, - хәтерләүемсә ул /Чишуна?/ тип атала ине. Беҙ бәләкәй генә өйҙә өс ғаилә менән йәшәнек. Булған ваҡиғалар хәҙер инде хәтерҙә бик тиҙ һәм әҙләп кенә томараланып ҡала: беҙ йәшел күлдең уртаһынан йөҙәбеҙ, илау, атыш. Мин шулай уҡ ике урыҫ ҡартын бик асыҡ хәтерләйем, улар беҙҙең, биш кешенән торған ғаилә менән, бер бүлмәлә йәшәнеләр. Мин "урыҫтар" тимен, ниндәйҙер кимәлдә был һүҙҙе айырып әйткәнмен икән, бының менән мин беҙҙең ғаилә тулы мәғәнәһендә урыҫ ғаиләһе тип һанамауымды әйтмәксемен. Минең әсәйем бик матур боронғо Ҡаҙан ҡалаһында тыуған. Беҙ мосолмандар. Атайым Башҡортостан республикаһының башҡалаһы - Өфө эргәһендәге бәләкәй генә ауылда тыуған. Шулай итеп ике яҡтан беҙҙең туғандар татарҙар һәм башҡорттар. Россияның ете быуат буйы бер ҡасан еңелеү белмәгән көслө һәм бөйөк башҡорт яугирҙәре расаһын бирелергә мәжбүр итеүенә ике быуат ваҡыт үтеп китте. Урал далаларында йәшәүсе башҡорттар бер ваҡытта ла үҙҙәренең, Азиянан алып Нева ярҙарына тиклем ҡурҡытып торған, ажғыр һәм ауыҙлыҡланмаҫлыҡ, холоҡтарын юғалтманылар."

Үҙенең ғаиләһенең милли составы тураһында яҙып ҡалдырыуына ҡарамаҫтан Рудольф Нуреевты татарҙар тик татар милләтле генә болеро тип иғлан итеүҙән тартынмайҙар. Әгәр ҙә Рудольф ул турала үҙенең автобиографияһында иҫкә алмаһа хәҙер ниндәй ситуация булыры көн кеүек асыҡ. Тағы ла бында шуныһы аптырата - татарҙар үҙҙәрен мосолман һанайҙар. Ә мосолмандарҙа милләт атай буйынса һанала. Шунан татарҙар мосолмандармы, әллә йәһүд-ашкенАзилармы, тип тә уйлап ҡуямын. Әгәр башҡорттарҙың борондан милли фамилияһы булып, Рудольфтың атаһы башҡорт фамилияһы йөрөтһә, мәҫәлән, - Нурыйбаш, Рудольф та Рудольф Хәмит улы Нурыйбаш булыр ине. Ул үҙе лә һәм бүтәндәр ҙә уның ниндәй милләттән булыуын яҡшы белер, һәм уның ниндәй милләттән булыуы тураһында һорау урынһыҙ булыр ине;

- Шундай уҡ хәл билдәле башҡорт тау промышленнигы, Санкт-Питербург Тау академияһына нигеҙ һалыусы, Исмәғил Тасимов менән. Татарҙар уны ғына түгел, бөтә ғәйнә башҡорттарын "приватизацияларға" әҙер торалар. Уларҙы ғына түгел, Шакирйән Мөхәмәтйәнов, Шәйхзада Бабич, Мостай Кәрим, генерал Шайморатов ("Ат уйнатып алдан бара Шайморатбаш генерал" тип йырлап йөрөгән булһаҡ хәҙерге ваҡытта, насар булыр инеме?) ... хатта ки Салауат Юлаевҡа ҡул һуҙалар. 2010 йылғы Параолимпия чемпионы башҡорт егете Ирек Зариповты, - ул татар егете, - тип һөйләп маташтылар. Билдәле бәндәбикә Фәүзиә Байрамова бөтә донъяға Силәбе өлкәһендәге, һәм 1934 йылға тиклем Башҡортостан составына ингән Арғаяш һәм Ҡоншаҡ райондарын 1956 йылда радиация менән ағыулауҙарын "Урал татарҙарын ағыуланылар", - тип яр һала. Төрөктәр беҙҙе, үҙҙәренә мәшәҡәттәр тыуҙырыусы ҡорттар менән бутамаҫ өсөн, "Урал төрөктәре" тип атайҙар. Зәки Вәлиди үҙ заманында : "Беҙ ҡыҙылдар ҙа түгел, аҡтар ҙа түгел, - беҙ башҡорттар", - тигәненә, - "татар ҙа, төрөк тә түгел", - тип өҫтәр инем;

- Башҡорттарға ҙур фәнни асыштар яһап, донъя тарихында әлегә эҙҙәр ҡалдырырға мөмкинлек булманы. Уларға фән менән шөғөлләнеү урынына Рәсәйҙең бөтә һуғыштарында ҡатнашырға, ә һуғыштар араһында Рәсәй эсендә үҙенең миллилиген, башҡортлоғон һаҡлау өсөн көрәшергә тура килде. Шуның өсөн дә башҡорттоң бөтә тарихы - һуғыш һәм көрәш. Тик ... урыҫ дәүләтен һаҡлап көрәшкәндә биргән ҡорбандар милли йөҙһөҙ, бер кемгә лә билдәһеҙ булып ҡалды һәм ҡала;

Ленинградта, хәрби училеще ла уҡығанда һәм ҡала ситендә тактик күнекмәләр үткәргәндә, бер нисә туғандар ҡәберлеген күрергә тура килде. Унда мосолман төрки фамилиялары бар ине, иҫләүемсә, -Ибраһимов, Әхмәтов. Шул ваҡытта беҙҙең төркөмдә уҡыған кесе сержант, Мәскәү украины, Григорий Рябчук минән, - "Бармы был теҙмә лә башҡорттар?", - тип һорап ҡуйҙы. "Әйтә алмайым." - тик кенә яуап бирергә тура килде. "Ә беҙҙең хохолдар бар," - тине ул "-ко" һәм "-чук"ҡа бөткән фамилияларға төртөп күрһәтеп. Ысынын әйткәндә, ул ваҡытта үҙемде икенсе сортлы милләт кешеһе итеп тойҙом. Шунан бирле башҡорт милли фамилиялары тураһында уй баштан сыҡҡаны булманы;

- Россияла, Советтар Союзындағы кеүек, яҡынса ун йыл һайын халыҡ һанын алыу бара. Шул йәниҫәп башланыр алдынан бер нисә йыл элек башҡорт менән татар зыялылары бер береһен ғәйепләп "оло ағайға", яҡлау һорап, мөрөжәғәт итә башлайҙар. Бында татар зыялылары килештерәләр илауҙа, күҙ йәше түгеүҙә бер береһе менән ярышып. Мин аңламайым, нисек инде 6 миллионлы татар "аллигаторын" 1 миллион ярымлы башҡорт "суртаны" йотоуы мөмкин? Ә бит урыҫ мәҡәле буйынса суртан, үҙенең ҡайҙа икәнен онотоп, йоҡлап киткән карась менән туҡлана. Урыҫ менән украиндарҙың мөнәсәбәттәре татар менән башҡорт мөнәсәбәтенә оҡшаш. Тик урыҫтарҙың украиндарҙы рәсми рәүештә оятһыҙлыҡ сигенә төшөп кәмһеткәндәрен күргәнем, ишеткәнем юҡ. Икенсенән, башҡорттарҙа, диалекттарҙың үҙенсәлектәре арҡаһында, төньяҡ - көнбайыш башҡорттары проблемаһы бар. Форумсылар әйтеүенсә, әгәр ҙә власҡа Башҡортостанға президент йәһүд килһә, халыҡтың ниндәйҙер өлөшө йәһүд булып яҙылыр ине, - тиҙәр. Был дөрөҫлөккә яҡын тороусы әсе шаярыу тип аңлайым. Былай, бер беребеҙгә әсе ғәйепләүҙәр тағып, һуңынан, бер нимә лә булмағандай, "беҙ туғандаш халыҡтар", - тип кеҫә эсендә кукиш күрһәтеп йөрөү күпме дауам итергә тейеш?

- Башҡорттар үҙҙәренең фамилияларын булдырып милләт булып тупланһын. Был төньяҡ - көнбайыш башҡорттарын да туплауға ныҡ ярҙам итер ине. Парадокс килеп сыға, урыҫ телендә һөйләшкән башҡорттарҙы беҙ башҡортҡа һанайбыҙ, ә үҙенең диалектында һөйләшкәндәрҙән көләбеҙ. Улар башҡорт һаналһын өсөн бөтәһе лә урыҫ теленә күсһенме? ТЕЛЕНӘ ҠАРАП БАШҠОРТ БАШҠОРТТАН КӨЛГӘН АЛАМА ҒӘҘӘТТӘН АРЫНЫРҒА КӘРӘК!!! Сөнки башҡорт хәҙер төньяҡ - көнбайыш диалектында ғына түгел, әллә ниндәй телдәрҙә (әлегә - тик урыҫ һәм үҙенең диалектарында) һәйләшә башлар тип кем гарантия бирә ала?

- Башҡорт фамилияһын булдырыу башҡорттоң ҡайҙа, ниндәй вазифа биләп тороуын асыҡ күрһәтәсәк, һәм "башҡорттар бөтә урында ла тик етәксе вазифаларын биләп торалар”, -кеүек уйҙырмалар килеп сығыуын фаш итеү еңелерәк буласаҡ;

- Башҡорттар милли фамилиялар проблемаһы буйынса йоҡлаған ваҡытта, татар милләте эсендә яйлап ҡына фекер тупланыла. Мәҫәлән, "йән" һүҙен ҡушып яһалған тәрки исем - фамилияларҙың урыҫ транскрипцияһында түбәндәгесә: Галимьян, Галимъянов, Нигаметьян, Нигаметьянов тип яҙылыуына башҡорттар өйрәнеп бөткән. Тик татар туғандарҙан күп тапҡыр: "татар исем - фамилиялары Галимзян, Галимзянов, Галимзянович, Нигаметьзян, Нигаметьзянов, Нигаметзянович тип яҙыла", - тигәндәрен ишеткәнем бар. Ә МДУ ла Медведев студенттар менән осрашҡанда буласаҡ журнашлюханың "-лин"-лы "татар" фамилиялары тураһында ауыҙ асып һөйләп тороуын хәтерләйһегеҙҙер (был видеосюжет блогта бар, табыуы ҡыйын түгел). Үҙ ҡолағым менән ишеткәнем бар, улай тип уйлаусы һәм һөйләүсе татарҙар күп. Теләһәң ила, теләһәң тәгәрәп ятып көл;

- Татарстандың Закондар сығарыу Йыйылышы ла йоҡламай. Ул Башҡортостандан һуңлап (2008 йылда) Ғаилә кодексын ҡабул итеүгә ҡарамаҫтан, 2009 йылдың 13 ғинурында уны тултырып, үҙгәрештәр индереп тә ҡуйҙы http://tatzakon.ru/statya-49-pravo-rebenka-na-imya-otchestvo-i-familiyu/ . Ата – әсәнең фамилияһы бер төрлө булмаһа, үҙгәрештәр буйынса, балаға фамилияны атаһы йәки әсәһе яғынан олатаһының исеменән милли йолаларҙы иҫәпкә алып яһарға мөмкин. Мәҫәлән, Исхаҡ исемле олатай исеменән Исхаҡи тигән фамилия яһарға мөмкин. Тик бында үҙенә күрә парадокс: былай эшләр эсен, әйтеүемсә, ата – әсәһенең фамилияһы төрлө булырға тейеш.

- Милли фамилия йөрөтөү ул конкрет шәхестең холоҡ-фигелен ныҡ итеп үҙгәртәсәк. Иғтибар иткәнегеҙ бармы, милли фамилия йөрөтөүселәр уҫал һәм тәүәккәл була. Тормошта илдәрҙең, милләттәрҙең конкуренцияһы бара. Был конкуренция милләттән уларҙың вәкилдәренә күсә. Йәмғиәт алдында элекке "фамилия- маскировка"һыҙ ҡалған кеше уңышлы булырға тырышып шәхси эгоизм менән бергә, теләһә лә - теләмәһә лә, милли эгоизмға эйә булырға тырышасаҡ. Ә нимә һуң милли эгоизм? Минең аңлауымса, милли эгоизм ул үҙ милләтеңде яратыу, уны үҙеңдең ҡулыңдан килгән алымдар менән яҡшыртыу тойғоһо тыуҙырыусы мотивацион рух, теләк. Ә башҡорт кешеһенең холҡонда милли эгоизм хәҙерге ваҡытта юҡ кимәлендә. Милли эгоизмы булмаған кеше бүтән милләттәрҙең ыңғай сифаттарын дөрөҫ баһалай алмай. Кеше эштә лә, өйҙә лә, ҡырҙа ла беренсе сиратта үҙен түгел, ә милләтен күрһәтә. Ситтәр, әгәр ҙә башҡорт Айрат үҙенең эшен яҡшы итеп башҡарһа, беренсе сиратта -"Бына башҡорт, афарин!" тип әйтәсәк, ә "Айрат афарин" тип түгел. Сөнки кешене беренсе сиратта, ни өсөндөр, шәхестең милләте ҡыҙыҡһындыра. Тик шул уҡ Айрат эш боҙһа, "Бына, башҡорт эш боҙҙо", - тип әйтәсәктәр. Шуға ла милли фамилиялы кеше, прожектор яҡтыһында сәхнәлә бер ниндәй шаршауһыҙ уйнаған артист һымаҡ, ижад итергә, эшләргә, дөйөм әйткәндә - йәшәргә мәжбүр буласаҡ;

- Элек башҡорттоң күп нәмәһе булмаған. Мәҫәлән, ул мосолман динле булмаған. Кәрәге килеп еткәс башҡорттар уны ҡабул иткән, сөнки шул динде индереүселәрҙән әлегә үҙҙәренә билдәле булмаған мәғлүмәттәр алғандар, бүтән, диндәш, милләттәр менән дуҫлыҡ мөнәсәбәттәрен урынлаштырғандар. Хәҙерге башҡорт арҡаһы менән тоя, 1 миллиард ярымлыҡ мосолмандарҙың бер өлөшө икәнен. Ә заман яңы талаптар ҡуя. Күптән инде башҡорт фамилияһы ҡабул итергә ваҡыт. Ә тарих яҙылыуын дауам итә. Уны киләсәк өсөн цемент, - башҡорт фамилиялары менән, нығытып яҙып барырға кәрәк. Бөгөн башҡорт фамилияһын булдырһаҡ, был ваҡиға инде иртәгә тарихҡа әүереләсәк;

- Милләтте һаҡлау буйынса хәҙер тел менән бер рәттән алға фамилиялар сыға. Был милли идентификацияның ышаныслы ысулдарының береһе. Милли фамилияларҙың әһәмиәте йыл һайын арта ғына барасаҡ. Кеше телен юғалтҡанда ла, фамилияһы уны милләте менән бәйләп торасаҡ. "Гугл"ға һорау бирегеҙ: "Билдәле әрмәндәр", - тип. Бик күп яуаптар киләсәк улар тураһында. Ҡайҙа ғына таралмаған улар, - Европанан алып Латин Америкаһына тиклем. Күптәре телдәрен онотҡандар, тик фамилиялары "ян"ға бөтә һәм улар үҙҙәренең Әрмәнстанына, әрмәндәргә дан килтереп кенә түгел, ярҙам итеп йәшәй. Мәҫәлән, АҠШ-та әрмән диаспораһы бик көслө. Әрмәндәрҙең милли фамилия алыу эше бик етеҙ үтте : 20-се быуат башында ғына улар милли фамилия булдырҙы. Ни бары бер быуат үтте, ә әрмәндең фамилияһын бөтә донъя таный;

- Ғалимдар ошо йөҙйыллыҡта тәбиғәт, климат үҙгәреү арҡаһында миграция процесстары көсәйәсәк тип күҙаллай. Был Башҡортостанды урап үтер тип уйларға ярамай, бәлки, киреһенсә, Башҡортостанда бигерәк көслө булыр. Дөрөҫөн әйткәндә, миграция ялҡыны беҙҙе хәҙер үк ныҡ итеп өтөп алып бара. Милли фамилия шул миграция ялҡынына ҡаршы халыҡҡа тупланырға ярҙамға киләсәк.

II. "БАШ" ҺҮҘЕНЕҢ МӨҺИМЛЕГЕ.

Халыҡтарҙың нисек барлыҡҡа килеүен һәр ғалим үҙенсә аңлата. Мәҫәлән, шағир Николай Гумилев һәм шағирә Анна Ахматованың улы Лев Николаевич Гумилевтың (01.10.1912 й. - 15.06.1992 й.) хеҙмәттәре менән танышырға була. Л.Н.Гумилев махсус белемдәре булмағандарға популяр, ябай тел менән бирелгән лекциялар курсын ("Бөтөү һәм яңынан башланыу", - беренсе тапҡыр "Тарихи периодта этностың биографияһы" исеме аҫтында баҫып сығарыла) яҙған. Был лекциялар менән түбәндәге һылтанма буйынса танышырға була (http://gumilevica.kulichki.net/EAB/index.html). Уның дәлилдәре менән ризалашырға йәки ризалашмаҫҡа мөмкин. Мин үҙем уның милләт ғүмерен кеше ғүмере менән сағыштырып яҙыуын бик отошло форма тип уйлайым. Ниндәй халыҡ ҡайҙан, ҡасан, нисек барлыҡҡа килгән, ниндәй исемдәр менән йәшәгән, Хоҙайҙан башҡа берәү, аныҡ белмәй. Ә Ҡөрьәндә Хоҙай (49-сы сүрә, 13-сө аят) былай ти: "Эй һеҙ, кешеләр! Беҙ һеҙҙе бер ир менән ҡатындан барлыҡҡа килтерҙек. Бер-берегеҙҙе белер өсөн һеҙҙе халыҡтар һәм ҡәбиләләр яһаныҡ. Арағыҙҙан Алла ҡаршыһында иң хөрмәтле - иң тәҡүәллегеҙ. Алла, ысынлап та белә, хәбәрҙар!"

Билдәле булыуынса ғалимдар араһында “Башҡорт” һүҙенең килеп сығыуы тураһында 30-ға яҡын фараз бар. Минең фараз да шулар араһында барҙыр, тимен. Башҡорт халҡының формалашыуы тураһында йыш уйландым һәм уның барлыҡҡа килеүендә, формалашыуында "башҡорт" һүҙенең килеп сығыуы, һәм уның "баш"ы төп роль уйнағандыр тип уйлайым.

Был тарихи процесты нисек күҙаллайым? Боронғо халыҡ вәкилдәре, белеүебеҙсә, ҡыҫҡа ғүмерле булған, шуға ла халыҡ һаны ныҡ һәм тиҙ арта алмаған. Кешеләр ҙур-ҙур территорияларҙа һибелеп, таралышып йәшәгән һәм ябай берләшмәләргә - ҡәбиләләргә тупланғандар.

Кеше һаны һәм территорияла уларҙың концентрацияһы артҡас ҡәбиләләр менән идара итеү мохтажлығы тыуған. Идара итеү нимәгә барып ҡала инде - башҡарыласаҡ эштәрҙе бүлешеп алыу, кешеләрҙе эштәрҙе башҡарыуҙа махсуслаштырыу. Бында инде ниндәйҙер иерархия барлыҡҡа килә. Килеп тыуған проблемаларҙы сисеү, эштәрҙе башҡарыу өсөн даими рәүештә йыйылып, һөйләшеп килешеп тороу ихтияжы бар. Ваҡыттар үткәс был йыйылышып кәңәшләшеүҙәрҙе, килешеүҙәрҙе "ҡорға йыйылыу", ә һуңғараҡ "ҡор" ти кенә атай башлағандар. Ә "ҡор" һүҙенең тарихы ла бик тәрәндәлер тигән уйҙамын. Башҡорт теленең һүҙлегендә "ҡор" һүҙенә бына ниндәй миҫалдар һәм аңлатмалар бар:

-"ҡор" - тауыҡтар отрядына ҡараған эре ҡыр ҡошо, ҡыр тауығы, ҡор көтөүе, ҡор уйыны. Шул ҡоштарға оҡшатып кешеләр үҙҙәренең йыйылыуҙарын ҡор ҡоштары йыйылыу менән сағыштырып һуңынан "ҡорға йыйылыу", "ҡор" тип кенә атай башлағандыр. Боронғо халыҡтар бөтәһе лә, шул иҫәптән башҡорт та, тәбиғәт балаһы булған бит. Тәбиғәтте өйрәнгән, унан өлгө алған. Тәбиғәт боронғо халыҡтар өсөн төп уҡытыусы ла һәм имтихансы ла булған.

Тағы ла "ҡор" ижеге ингән бүтән һүҙҙәргә иғтибар итәйек:

- "ҡор" - түңәрәкләп ултырған кешеләр төркөмө, бер берәмеккә ойошҡан халыҡ,

- "ҡораҡ" - аралашып, серләшеп йәшәгән бер йәштәге бер быуын кешеләре,

- "ҡораҡташ" - бер ҡораҡ кешеләре (бер-береһенә ҡарата); замандаш, йәштәш.

- "ҡорал" - нимәнелер тормошҡа ашырыу, нимәгәлер ирешеү сараһы,

- "ҡоралдаш",

- "ҡорал-ҡорамал",

- "ҡорама",

- "ҡорау",

- "ҡорма",

- "ҡороу",

- "ҡороулы",

- "ҡорһаҡ",

- "ҡоршау"

Ҡыҫҡаса әйткәндә түбәндәгесә килеп сыға: "Борондан ҡорланып, ҡоралланып, ҡорамалар ҡороп, ҡорһаҡты ҡоротмай, ҡоралайҙан ҡорбандар биреп ҡорҙаштар йәшәгән". Аңлауығыҙса, "ҡор" һәм унан барлыҡҡа килгән һүҙҙәр элекке төрки ҡәбиләләрҙә ҙур урын алып торған.

Тормош яйлап алға тәгәрәгән. Ҡәбилә һәр ваҡыт ҡорға йыйылып тора алмаған. Һәм ҡор, көндәлек эштәрҙе алып барыу өсөн, ҡорҙоң етәксеһен, ҡорбашын һайлап ҡуя башлаған. Был һүҙ хәҙергә тиклем килеп еткән һәм, мәҫәлән, урыҫ телендә "курбаши" тип атала.

Күп йылдар, быуаттар үтеү менән элек бер үк шөғөл менән шөғөлләнгән, бер үк телдә һөйләшкән ҡәбиләләр бер-береһенән шөғөлдәре, телдәре менән айырыла башлаған. Ҡайһы бер проблемалар буйынса ҡәбилә-ара ҡаршылыҡтар ҙа тыуа башлаған тип ышаныс менән әйтеп була.

Был ҡаршылыҡтарҙы сисеп ҡәбиләләрҙең бер - береһенә зыян килтермәй, тарҡалмай, ярҙам итеп, кәрәкле саҡта яҡлашып йәшәү өсөн ҡәбиләләрҙең ҡорбаштары үҙҙәре өсөн тағы ла бер, юғарыраҡ торған ҡор йыйып, тормоштарын дауам иттергәндер. Шулай итеп ҡорбаштары үҙҙәре өсөн ҡор йыйған тигән фекерҙәмен. Ҡорбаштарының ҡорон ҡәбиләләрҙең ҡорҙарынан айырым рәүештә ҡор тип түгел, ә "баш ҡор" йәки "башҡор" ("төп ҡор" мәғәнәһендә) тип атауҙары бик мөмкин һәм шулай булғандыр тип фаразлайым.

Башҡорҙоң башлығы нисек аталғандыр? Бәлки "башҡорбашы" типтер? Башҡорҙо етәкләүсене "башҡор" тип ҡыҫҡартып атай башлауҙарына аптырамаҫҡа мөмкин. Башҡор һәм уның етәксеһе ("башҡорбашы") үткәргән сәйәсәтте яҡлаусыларҙы һәм тормошҡа үткәреүселәрҙе "башҡорлар" тип атаһалар ваҡыт үтеү менән яңғырашын үҙгәртеп "башҡорттар"ға әйләнгәндер. 1922 йылда әҙәби телгә күскәнгә тиклем ҡайһы бер башҡорт ырыуҙары күплек ялғауы итеп "тар" урынына "лар"-ҙы ҡулланған кеүек.

"Баш" һүҙе үҙе үк бер сихри көскә эйә. Беренсенән, баш кешенең кәүҙәһе менән генә түгел, бөтә тормош ағышы менән идара итә. Бөтә идара итеүсе етәкселәр "башлыҡ" тигән вазифа биләй.

"Баш" һүҙе бик яңғырауыҡлы әйтелә һәм ишетелә. Шуға ла "баш" һүҙе ҡушып яһалған һүҙҙәрҙе лә танымаҫлыҡ итеп боҙоу мөмкин түгел: "башҡорт" - "башгирд" - "башкир" - "башкурд" тип әйтһәләр ҙә һүҙҙәрҙең тамырында "башҡор" һүҙе ятыуы асыҡ күҙаллана.

"Башҡорт" исемле хан булған һәм башкорттар уның тирәләй тупланып башҡорт халҡы булып киткән тигән фараз да бар. Ул исем дә буштан - бушҡа килеп сыҡмағандыр, ул хан башҡор башлығы булғандыр, һәм "Башҡорт" уның ата-әсәһе биргән исем түгел, ә һуңынан, замандаштары тарафынан бирелгән, "Башҡор" атамаһы булыуы ла мөмкин.

Бик уңайлы алынған алынған милләт исеме башҡорттоң милләт булып ойошоуында, уның милли характеры барлыҡҡа килеүендә төп роль уйнағандыр. Урыҫтар әйтеүенсә, карапты нисек атаһаң, ул шулай йөҙөр.

Милләт исемен аҡлар өсөн башҡорттар артта ҡалмаҫҡа, башлап йөрөргә тырышҡандар. Был, мәҫәлән, Рәсәй, СССР, РФ ҡатнашҡан бөтә һуғыштарға ла атлығып тороуында асыҡ күренә. Был атлығып тороуҙар файҙаһынан күберәк зыян килтерҙе милләткә.

III. БАШҠОРТТАРҘА ҮҘ-АРА ИДЕНТИФИКАЦИЯ

Башҡортостан Рәсәйгә ҡушылғанға тиклем башҡорттар моноэтник формала йәшәгән. Араларында, сит милләт вәкилдәре булмағас, милләт-ара проблемалар ҙа булмаған. Башҡорттар йәшәгән мөхит тик башҡорт мөхите генә булған. Башҡортто бүтән милләт вәкилдәренән айырып таныу кәрәклеге лә булмаған. Сит милләт кешеләренең күпләп күсерелеп ултыртылыуы, ерҙәрҙең әҙәйә барыуы милли мөхитте яйлап ҡыҫа башлаған. Тик башҡорттар ҡалаларҙа бик әҙ йәшәгән, ә башҡорт ауылдарында тик башҡорттар ғына көн иткән. Килмешәктәр үҙҙәренең милли ауылдарын булдырып йәки ҡалаларҙа таралып йәшәгән. Был осраҡтарҙа ла әле башҡорттоң милли мөхитенә, милли булмышына ҡурҡыныс янамаған. Башҡорт телен, милли һыҙаттарҙы ҡулланыу өсөн әлегә тиклем ғаиләнән башҡа ла урын була: колхозда, совхозда, мәктәптә, мәҙәниәттә. Тик килмешәктәрҙең күпләп килтерелеүе, хөкүмәттең башҡорттарҙы, киреһенсә, кәсепкә ситкә ебәреүе, башҡорт теленең яһалма рәүештә сикләнелеүе, - башҡорттоң булмышына ҡурҡыныс янай башлай.

Боронғо башҡорттар өсөн башҡорт донъяһы үҙе бер ҙур, бүтәндәр тарафынан тейелмәҫлек тойолған, айырым торған, донъя булған. Башҡа халыҡтарҙың башҡорттоң эске эшенә ҡыҫылыуҙары мөмкин тип баштарына ла килтермәгәндәр беҙҙең ата - бабалар. Шуға ла һәр бер ырыуҙы айырым идентификациялау ҙур урын алып торған. Һәм ырыу-ара идентификациялау әле лә дауам итә. Быға яһалма импульстар ҙа биргеләп ҡуйыла. Нимә тиһәң дә башҡорттар, ул стадияны үтеп, бер халыҡ булып уҡмашҡан бит инде.

Күҙ алдына килтерегеҙ, бала кеше балалар баҡсаһында төрлө төҫлө ете киҫәк пластилинды бергә иҙеп бер ҙүр киҫәк әүмәләй. Был киҫәк, төҫө буйынса, икенсе балалар әүмәләгән киҫәктәрҙән ныҡ айырылмаясаҡ. Хәҙер уйлап ҡарағыҙ, һуңынан шул киҫәктән баштағы төрлө төҫтәге ете киҫәкте айырып алып буламы? Юҡ, күпме тырышһаң да киҫәктәр бер төҫлө буласаҡ. Баштағы төҫлө варианттар юҡҡа сыҡҡан һәм уларҙы тергеҙеп булмай. Беҙ, башҡорт ырыуҙарын терелтәбеҙ тип тырышһаҡ, яңы ҙур киҫәкте тағы ла етегә бүлеп уны кире элекке төҫтәренә буярға тырышҡан, баланы хәтерләтәбеҙ хәҙерге ваҡытта. Бала кеше нимә эшләргә тейеш үҙенең пластилины бүтәндәрҙеке менән буталмаһын өсөн? Яңы әүмәләгән ҙур пластилин киҫәген матур, сағыу төҫкә буярға тейеш. Ундай ҙур, матур пластилин киҫәген тиҙ генә юғалтып та бармайһың, юғалтһаң табыуы ла еңел! Бының менән нимә әйтергә теләгәнемде аңлағанһығыҙҙыр, бала әүмәләгән ҙур пластилин киҫәге - хәҙерге башҡорт халҡы, пластилиндың сағыу матур төҫө - уның фамилияһы. Һәр пластилин семтеме ҙур пластилин төҫөндә, шуға һәр башҡорт, башҡорт халҡының "төҫөн", - милли фамилияһын йөрөтһөн! Ә бына буталған ырыу-ара бәйләнештәрҙе сисеп шәжәрә ағастары төҙөүебеҙ бик дөрөҫ юл тип уйлайым һәм был ырыуҙарҙы боронғо формаларҙа тергеҙеү менән янамай. Милләтте модернизациялау юлында беҙҙең ретроградтарҙың төп дәлиле - "башҡорттарҙа бер ваҡыт та былай булмаған". Ни эшләп һуң башҡорт халҡы боронғо замандарҙағы һымаҡ мәмерйәләрҙә ут яғып йәшәмәй икән, улар араһында ла шулай уйлаған ретроградтар булғандыр бит? Тимәк ретроградтар еңелгән.

Ҡурҡыныс нимәлә һиҙелә?

- Башҡорт булмағандарҙың хоҡуҡтарын "яҡлап" башҡорт телен уҡытыу әҙәйтелә, региональ компонент юҡҡа сығарыла;

- Ҡатнаш никахтар күбәйә. Мәктәптә өйрәтеүҙәренсә, кеше биосоциаль сифаттарға эйә. Икенсе төрлө әйткәндә, кеше яртылаш хайуан һәм яртылаш юғары аң һәм аҡыл эйәһе. Кеше үрсегәндә хайуан үрсегән кеүек үк үрсей. Хәҙер яһалма рәүештә яңы тоҡом йорт хайуандары сығаралар. Ундай эштәрҙе "заводчик"тар башҡара. Шуныһы ҡыҙыҡ, яңы тоҡом сығарыу ваҡытында инә хайуан планлаштырылмаған ата хайуан менән енси мөнәсәбәткә инһә, ул бракҡа сығарыла. Бына хәҙер, "совет халҡы" яһайбыҙ тип, халыҡтарҙы бутау касафаты генетик рәүештә халыҡтарҙың тыуыуы кәмеү формаһында өҫкә ҡалҡып сыҡты, был турала Л.Н.Гумилев та бер нисә һөйләм менән әйтеп үткән;

- Тәреләндереүҙән ҡасып Башҡортостанға килеп тулған татарҙар үрсеп, көс-хәл йыйып алып, үҙҙәрен кәмһетелгән, бахыр милләт тип күрһәтергә яраталар. Уларҙың оятһыҙлыҡтары, Башҡортостанда татар телен дәүләт теле тип иғлан итеүҙе талаплауға тиклем барып етте;

- Элекке башҡорттар өсөн уның түрәһе лә, күршеләре лә, туғандары - таныштары ла башҡорт булған, килеп тыуған проблемаларҙы хәл иткәндә яһалма тотҡарлыҡтар (бигерәк тә килмешәктәрҙең хоҡуҡтарының "ҡыҫылыуы" мөмкинлеге менән ҡурҡытыу) булмаған;

- Бөтмәҫ баҫып алыу, һуғыштар алып барыу политикаһы арҡаһында мөһаббәт, баһадир кәүҙәле ирҙәр - тоҡом дауам итеүселәрҙең кәмеүе башҡорттарҙа ғына түгел, бүтән милләттәр ҙә лә дауам итә;

- Көсләп төрлө - төрлө милләт вәкилдәре тултырылған ауылдарҙа халыҡтың холоҡ-фигеле боҙола. Бына нимәләр һөйләнеләр Хәйбулла районындағы Н. ауылында (был ауыл 50-се йылдарҙа һәм унан һуң килгән сиҙәм күтәреүселәр менән тулған): эскелек, фәхишәлек, һуғышыу. Эштәр шуға барып етә, кеше мәрхүм була ҡалһа ҡәбер ҡаҙыу түгел, мәрхүмдең өйөнә килеп ҡайғы уртаҡлашыусы булмай;

- Киреһенсә, бер генә милләт йәшәгән ауыл, ҡалаларҙа (башҡорт, татар, урыҫ һ.б.) кешеләр бер - береһе һәм ситтән килеүселәр менән яҡшы мөнәсәбәттә. 1980 йылда производство практикаһында Рыбинск тигән урыҫтар ғына йәшәгән ҡалала булдым. Улар үҙ-ара һәм сит кешегә итәғәтле. Был урындағы милләт өсөн бер милләт кешеләренең дә уларҙың милли мөхитен боҙоуға дәғүә итмәүендә, урындағы милләттең ошо ҡаланың, ауылдың ысын, милли, хужаһы итеп тойоуҙан килә. Ә беҙ, башҡорттар, республикабыҙҙа 30% тирәһе генә тәшкил итәбеҙ. Бына нимәнән алып Рәми Ғарипов - “Тыуған илемдә илемде һағынам”, - тип яҙған;

- Бөтә һанап кителгән янауҙарҙы тикшереп, уларҙың бер-береһенә бәйле икәнен күрербеҙ һәм иң төп сәбәптәр булып география һәм демография тороуын аңларбыҙ, демографик фажиғә - ул халыҡтың борондан йәшәгән ерендә күпселек булыуҙарын юғалта барыуы;

- Күпселекте юғалта бара, сөнки яҡшы тормош эҙләп башҡорттар сит яҡтарға күсә бара. Кемдер әйтер, - ни өсөн ситкә күсәләр, беҙҙең үҙебеҙҙә аҡса эшләп яҡшы тормош яһап булмаймы, ни? - тип;

Бының сәбәптәре төптә ята. Башҡорт үҙенең тормошон ҡасандан бирле төҙөй һуң? Мин иҫ белгәндән бирле ауыл тураһында йырҙар тыңлап, хикәйә, повесть, романдар уҡып, спектакльдәр ҡарап үҫтем. Һәм һаман шул ауылға тешебеҙ-тырнағыбыҙ менән йәбешеп ятабыҙ. Ә ауылда, йөҙәр йылдар дауамында, төп проблема, Айрат Дилмөхәмәтов әйткәнсә, - "мал-бесән". Боронғо олатайҙар, атайҙар шулай йәшәгән, беҙ ҙә тик шулай ғына йәшәргә тейешме?

Һуңғы ваҡытта йәштәр ата-әсәләренең юлдарын ҡабатларға теләп бармай. Күпләп ауылды ташлап ҡалаларға күсәләр, шулай итеп крәҫтиән, ауыл кешеһе булыуҙан туҡтап, ҡала кешеһе була алмай аптырап ҡала. (Ҡалай ҡыҙыҡ һөйләм килеп сыға, - "ҠАЛАла аптырап ҠАЛА"). Һуңғы ваҡыттарҙа бөтә Рәсәйҙә генә эҙләп түгел, донъя гиҙеп кенә үҙеңә оҡшаған һәм аҡсалы эш, шөғөл табырға мөмкин. Тик... гел бер үк мөхиттә, башҡорттар араһында ғына, йәшәп өйрәнгәндәр, әйтеүемсә, аптырап ҡала. Сит ҡалаларҙа ғына түгел, Башҡортостандың үҙенең ҡалаларында башҡортҡа башҡортто табыуы ҡыйын. Беренсенән, беҙ ҡалаларҙа әҙбеҙ, икенсенән бер - беребеҙҙе табып таный алмайбыҙ. Үҙемдән алып әйтәм, башҡортҡа оҡшатып һүҙ ҡушҡан кешеләрем башҡорт булмай, ә урыҫ тип уйлағандар - башҡорт булып сыға. Бер булған хәлде һөйләйем әле, биш йылдар элек Сибай дауаханаһында табип кабинеты алдында сиратта торабыҙ, Бер кавказ кешеһе сиратһыҙ кабинетҡа ынтылды. Мин уны индермәнем, бүтәндәр ҙә мине яҡлап сыҡтылар. Тауышҡа кабинеттан табип сыҡты һәм теге... "кавказлы" менән башҡортса һаулыҡ һорашып, башҡортса һөйләшеп алып киттеләр. Теге "кавказлы" ... башҡорт һәм ошо уҡ кабинетта эшләүсе табип булып сыҡты. "Йомаҡ" шунда уҡ, күҙ алдында, сиселмәһә мин уны танымаҫ инем, бигерәк тә Башҡортостандан ситтә. Ә әрмән, грузин кеүек, - үҙ фамилиялары булған халыҡтар менән булған ситуацияларҙы алайыҡ. Әрмән Бадалян йәки грузин Георгадзеның Башҡортостандың берәй мөйөшөнә килеп эш башлауы була, уларҙы милләттәштәре фамилия буйынса табып ойоша алалар, сөнки әрмән Бадаляндың фамилияһы - "мин әрмән", ә Георгадзенең фамилияһы - "мин грузин" тип ҡысҡырып тора. Ә башҡорт башҡортто нисек табырға тейеш? Беҙ төрки фамилия ишетеп, элекке кеүек , "был башҡорт" тип ышаныс менән әйтә алмайбыҙ. Әйтеүемсә, мин Сибайҙың Сибайында, осраған сағында, башҡортто тиҙ генә таный алмайым, быны башҡорттоң биш антропологик типтан тороуынан да киләлер . Бала саҡта, икенсе быуында ҡала кешеһе булғанда, минең тиҫтерҙәрҙең дә ата - әсәһе яңыраҡ ауылдан күсеп килгәс, башҡорт телен яҡшы беләләр ине. Башҡортса өндәшһәң, улар менән башҡортса һөйләшеп, башҡорт икәнен танырға була ине. Ә хәҙер... Бына бер аҙна элек магазинда һатыусы, башҡорт ҡатыны, менән булған диалог:

- Һеҙҙә икмәк бармы?

- Да есть.

- Миңә ике буханка бирегеҙ әле.

- Один, да?

- (Бармаҡ менән күрһәтеп), - икене, - тейем.

- Тағы ла, - егерме йомортҡа бирегеҙ.

- Йомортҡа, - это яйца?

- Эйе.

- А сколько надо, десять?

- Юҡ, егерме кәрәк?

- А это сколько будет?

- Ә һеҙ шуны ла белмәйһегеҙме?

- Меня этому не учили.

- Был бит ябай ғына һан.

- Я не националистка, как вы, - тип һүҙҙәрен тамамлап ҡуйҙы.

- Улай булғас Һеҙ белгән икмәкте алам, ә йомортҡаны икенсе урындан алырға тура киләсәк, - тип йомортҡаны эргәһендә торған мәрйә һатыусынан алып, теге "не националистканың" ауыҙын тупайттырып киттем. Был хатынды милләт өсөн юғалғандыр тип тә әйтеп булалыр, ә бына уның башҡорт фамилияһы булһа, фамилияһы ғына булһа ла уны милләте менән бәйләп торор ине.

Мин, шулай итеп, Сибайҙа башҡортто нисек табырға тейеш бер үк фамилиялы татар, ҡаҙаҡ, үзбәк һәм үҙ телен белмәгән башҡорттар араһында?

Ике меңенсе йылдар башында Татарстан менән Башҡортостан етәкселеге бер ҡубып алғайны, "беҙгә милләтһеҙ паспорттар кәрәкмәй", - тип. Миңә шул ваҡыттарҙа күңелле булып китә торғайны, - сөнки паспорттағы милләт дәүләт эшенә егелгәндә, сәйәси эштәрҙә кәрәк. Ә көндәлек тормошта нисек башҡортто танырға? Бына яңыраҡ Башҡортостандан Дәүләт Думаһы депутаттарының фамилиялары билдәле булды. Араларында төрки фамилиялар ҙа бар, тик уларҙың ҡайһыныһы башҡорт? Ә бына Поцупян тигәндең кем икәне һорауһыҙ ҙа билдәле. Шулай итеп бөтә әрмәндәр ҙә уға ағыласаҡ инде: - уҡытыу, яңыраҡ рөхсәт ителгән үҙҙәренең аппостол сиркәүҙәрен тиҙерәк һәм осһоҙораҡ итеп төҙөүҙе хәстәрләп, - ауыртмаған башҡа тимер таяҡ. Башҡорттарҙың милли фамилиялары булмауы. - БЫУАТТАР БУЙЫ ЙӘШӘП КИЛГӘН ДИСКРИМИНАЦИЯ. Ни эшләп был проблема ошоғаса хәл ителмәй килгән? Мин үҙем, хәлемдөн килгәнсә, был турала 1991 йылдың 1 се ғинурында "Йәшлек", һәм 1992 йылдың 25 ғинарында "Башҡортостан" гәзиттәрендә яҙып сыҡтым.

Мин уйлағайным, оло йәштәгеләр, консерватив быуын булараҡ, ҡаршы, сығыр тип. Аллаға шөкөр, улай булманы. Тик ике генә автор, шулар иҫәбенән йәш ЖУРНАЛИСТ Илдар Аҡъюлов, ҡаршы сыҡты. Ул кемдең сәйәси заказын үтәгәндер, минең өсөн әлегәсә ҡараңғы. Түбәндә икенсе хаттан өҙөк килтерәм:

"Асыҡ трибуна

Юҡ-бар менән булышҡансы

"Йәшлек" гәзите биттәрендә сыҡҡан мәҡәләләр ("Атың кем, затың кем, башҡорт?", "Исемеңдә милләт тамғаһы", "Күптән күтәреләһе мәсьәлә!", "Йәшлек", 6.02.99, 18.02.99, 30.03.99) һәм башҡа төрлө сәбәптәр ҡулыма ҡәләм алырға мәжбүр итте.

Өс автор ҙа, минеңсә, юҡ-бар менән булыша. Әлеге заманда ваҡытында эш хаҡы, пенсия, балаларға пособие түләү, йәштәргә эш урындары булдырыу, кем эшҡыуарлыҡ менән шөғөлләнергә теләй уларға кредит бүлеү, фермерҙарға хәкүмәт тарафынан ярҙам күрһәтеү кеүек мәсьәләләр хәл ителергә тейеш. Тормошто үҙгәртерлек эш һәм закондар тураһында яҙырға кәрәк. Әйтәйек, башҡорт фамилияларына "зат" тип ялғау ҡуштыҡ, ти, нимә үҙгәрә һуң? Шулайзат, Былайзат тип күкрәк һуғып йөрөргә ҡаламы? Бының өсөн аҡса түккәнсе, исмаһам, берәй ауылға юл һалып ҡалдырыу хәйерлерәк. Бына "Йәшлек"тә миңә үткән һуғыш тураһында хәтирәләр рубрикалары оҡшамай. Уның урынына Президент Мортаза Рәхимовтың эшмәкәрлеге тураһында һәм Закондар сығарыу Палатаһы ниндәй закондар сығарып ятыуы хаҡында белһәк, һәйбәт булыр ине. Әтеү, һайлағанда һайлайбыҙ ҙа, улар нимә эшләй - белгән дә, ишеткән дә юҡ... .

М.ШАҠМАН.

Архангель районы."

Журналистың позицияһын тәнҡитләп бәләкәй генә мәҡәлә яҙҙым. Ә М.Шаҡмандың псевдонимын сит ерҙәрҙә уҡыһалар (уның ситтә оҙаҡлап йөрөгәне, йәшәгәне булдымы икән, юҡтыр, ундай проблема менән осрашҡанға оҡшамаған?) йәһүд тип ҡабул итерҙәр ине тип йылмайҙым да, бигерәк ныҡ "туҡмап" ҡуйыуым бар тип, тәнҡитләмәнем. Сөнки мәҡәләһенең икенсе өлөшөндә күтәрелгән проблемалар менән мин дә риза инем.

Ҡалған фекерҙәр ыңғай ҡарашта булды, һәм конкрет тәҡдимдәр, һорауҙар рәүешендә ине. Мәҫәлән, әгәр ҙә "зат" тигән ялғау менән булһа фамилиялар, ҡатын кешегә килешмәйәсәк. Уныһы менән тулыһынса ризалашамын. Һәм был ялғау азербайжандар һәм фарсилар тарафынан борондан уҡ "приватизацияланған" тип өҫтәр инем. Бик күп тәҡдимдәр башҡорт топономикаһын ҡулланыу буйынса ине. Мәҫәлән "Баймаҡлы", "Бөрйәнле" һәм башҡалар. Бында нимә әйтергә була? Беренсенән, башҡорт фамилиялары былай ҙа оҙон һәм ҡатмарлы. Мәҫәлән, Солтангәрәев (был әле иң оҙон фамилия түгел), Солтангәрәй-Баймаҡлы буласаҡ. Икенсенән, бындай осраҡта башҡорт фамилиялары күбәйәсәк. Кемдер халыҡҡа билдәһеҙ ауылының исемен фамилия итеп алһа, уны һәм уның буласаҡ тоҡомдарын, дөрөҫөн әйткәндә, ауылдаштары һәм райондаштары ғына таныясаҡ. Ә Башҡортостандан ситтә, киләсәктә Рәсәйҙән дә ситтә, тыуған башҡорттарҙың күбеһе Башҡортостан географияһын белмәй, тик уларҙа әле милли тойғо ниндәйҙер кимәлдә һаҡлана. Улар яңы әтмәлләнгән бик күп башҡорт фамилияларын таныуҙарына мин ныҡ шикләнәм.

Өҫтә яҙылғандарҙан шундай һорау килеп сыға, - башҡорт фамилиялары ниндәй талаптарға яуап бирергә һәм формаһы буйынса ниндәй булырға тейеш?

IV. БАШҠОРТ ФАМИЛИЯЛАРЫ НИНДӘЙ БУЛЫРҒА ТЕЙЕШ?

1. Фамилия ялғауы башҡорт теленең ҡанундарына ниндәйҙер кимәлдә яуап бирһен. Мәҫәлән, күп кенә башҡорт исемдәрен "йән" һүҙен ҡушып яһағандар: Ғәлимйән, Шакирйән. Шул формаға эйәреп, фамилия итеп ҡулланыр өсөн яңы исемдәр яһап булыр ине, мәҫәлән: ("Ағиҙел" журналының 2005 йылғы мөхәрририәте буйынса һанап китәм) Әминйән, Байымйән, Бикбаййән, Ишморатйән, Йәнбәкйән, Кәримйән, Күзбәкйән, Ҡоҙаҡаййән, Мусайән, Хөсәйенйән, Шәрипйән, Юлдашбаййән. Рус транскрипцияһында яңғырау түбәндәгесә буласаҡ: Галимъян, Шакиръян, Аминьян, Баимьян, Бикбайян, Ишмуратъян, Янбакъян, Каримъян, Кузбакъян, Кудакайян, Мусаян, Хусаинъян, Шарипъян, Юлдашбайян. Был фамилиялар оҙаҡ та үтмәй боҙолоп яҙылып "ь, ъ" хәрефтәре төшөп ҡаласаҡ һәм башҡорт фамилиялары әрмәндекенә, ә сит илдәрҙә шунда уҡ, латин хәрефе менән яҙғанлыҡтан, әйләнәсәк. Аңлауыбыҙса, "йән" төрөк һүҙе фамилиялар яһағанда әрмәндәр тарафынан "приватизацияланған".

2. Латин хәрефтәре менән яҙылыу мөмкинлегенең мәжбурилеге һәм әһәмиәте мөһим. Ғөмүмән әйткәндә, төрлө телдә һәм шрифта, фамилиялар боҙолоуға ныҡ тотороҡло булһын, мәҫәлән инглиз телендә, ҡытай йә һинд телендә яҙылып йә яңғыраһа ла.

3. Яңғырауыҡлы булһын. Мәҫәлән, башҡорттоң "ура" ораны (был турала Яныбай Хамматовтың бер нәфис әҫәрендә бик дәлилле яҙыла, ҡабатлап тормайым) мең йылдан һуң да шулай яңғыраясаҡ, боҙолмайынса. Яңғырауыҡлы ялғаулы фамилия ла боҙолоуға бирешеп, үҙгәреп бармаясаҡ.

4. Теләһә ниндәй милләт исемен башҡортлаштырып әйтерлек булһын. Сөнки хәҙер башҡорттар урыҫ, кореялыларға, италиян, испандар, американдар, немецтарға һ.б. өйләнәләр һәм кейәүгә сығалар. Әгәрҙә шул сит ил фамилиялары йөрөткән башҡорттар үҙебеҙҙең фамилияға ҡайтабыҙ (шул уҡ ваҡытта булған фамилияһының тамырын һаҡлап ҡалабыҙ) тиһәләр, яңы фамилиялар булдырыу уңайлы булһын. Мәҫәлән: Петробаш, Цойбаш, Челентанобаш (Берлусконибаш), Фердинандбаш, Джонсонбаш, Фишербаш һ.б.

5. Башҡорт милли фамилияларының ялғауы берәү генә булһын. Фамилиялар этимологияһы буйынса Россияға ҡағылышлы хеҙмәттәр бик әҙ. Фундаменталь хеҙмәттәрҙең береһе булып Б.О.Унбегаундың "Рус фамилиялары" (Б.О.Унбегаун, "Русские фамилии", перевод с английского. Под общей редакцией Б.А. Успенского. Москва. "Прогресс". 1989 г. 443 стр.) тигән хеҙмәте тора. Был китапты интернетта табырға була. Б.О.Унбегаун Россияла тыуып үҫкән. Революциянан һуң сит илгә эмиграцияға китә һәм шунда ғалим - филолог булараҡ таныла. Үҙенең китабында Унбегаун бөтә Рәсәй халыҡтарының тиерлек фамилияларының этимологияһын аңлатырға тырышҡан. Беҙҙе ҡыҙыҡһындырған төрки фамилиялар тураһында ул бына нимәләр яҙып ҡалдырған: "Төрки телдәр бигерәк тә консерватив һәм улар араһындағы айырымлыҡтар сағыштырмаса ҙур түгел. Шуның өсөн дә төрки фамилиялар бөтә ерҙә лә бик яҡындар ғына түгел, ә бер иш тип әйтеп була, бигерәк тә руслаштырылған формаларҙа. Исемдәрҙең алдына йәки артына "бек", "нур", "сәит", "ша-.шах", "али", "бай","б", "берды", "хан", "ходжа", "дин", "джан", "кул", "назар", "нияз" ҡуйып яһалған бик әҙ таралған милли фамилиялар ҙа бар. Һәм был фамилияларҙың бөтәһе лә шулай уҡ руслаштырылған". Күреүебеҙсә, төрки фамилияларҙың ялғауҙарының төрлөлөгө бик күп. Был инде хәҙерге заман талаптарына яуап бирмәй. Ә бына, шул уҡ Б.О.Унбегаун әйтеүенсә, монгол, ҡалмыҡ, бүрәт исемдәре бер береһенән айырыла һәм, шулай булғас, фамилиялар ҙа, хатта руслаштырылған варианттарҙа ла, айырылалар. Тағы ла шуны өҫтәмәксемен, милли фамилияларҙың кәрәклеге кеше ситтә булған да беленә бигерәк тә. Унбегаундың эмиграция ла фамилиялар тураһында яҙыуы буштан түгелдер.

Ялғау берәү генә булһа уны күберәк халыҡтар һәм кешеләр беләсәк һәм таныясаҡ, хатта Ер шары масштабында. Ул ваҡытта милләттәштәрҙе эҙләүе лә, табыуы ла еңелгә төшәсәк. Ябай ғына арифметик иҫәпләү үткәрәйек. Фамилия ялғауы ике хәрефтән генә торһон, ти. Башҡорт алфавитында 42 хәреф, шуларҙың икәүһен, - "Ь һәм Ъ" баштан уҡ алып ташлайбыҙ. 40 хәрефтән килеп сыға: - 40*40=1600 комбинация, шуларҙың күбеһе АА, ББ, БВ, ҢҢ, ШШ, ЯЯ һымаҡ "брак" ялғауҙар. Ҡалған комбинацияларҙан нимәнелер аңлатҡан: "УЛ", "ЯН" - башҡортса әйткәндә - "ЙӘН", "АТ"-исем, йорт малы" комбинациялары тороп ҡала. "УЛ" һәм "ЯН" ялғауҙары ҡаҙаҡтар һәм әрмәндәр менән официаль рәүештә үҙләштерелгән, "АТ" ялғауын алырға булыр ине, тик милләт исемендә "ҠОРТ" һүҙе булыуы еткәндер тип уйлайым. "ЛЕ", "ЛЫ" ялғауҙарынан фамилия төҙөп була, мәҫәлән, - ӘминЛЕ, БайымЛЫ, русса АминЛЫ, БаимЛЫ, инглизса AminLE, BaimLY (нисек яңғырағанын тыңлар өсөн Google.ru - ла электрон һүҙлектә һүҙҙәрҙе йыйып яңғыратып ҡарағыҙ, бик уңайлы), тик күп кенә төрки телдәрендә "ЛЕ", "ЛЫ" ялғауҙары хәҙер ҙә ҡулланыла. Төрки телле халыҡтар менән ундай "киҫешеүҙәр" кәрәкмәҫтер тип уйлайым.

Шулай итеп башҡорт фамилияларының ялғауы өс йәки унан да күберәк хәрефтән торорға тейеш. Өс хәрефтән торған киң таралған ялғауҙар: -"ЗАТ", "ЙӘН", "ЙӘР", "ҠОЛ", "БАШ". Әйткәнемсә, "ЗАТ" - азербайжандыҡы,"ЙӘН" - әрмәндеке, "ЙӘР" - төрки халыҡтарының дөйөм һүҙе, "ҠОЛ" - төрки һүҙ, етмәһә тормошта ҡол булып фамилиялы "ҡол" булып йөрөгө килмәй. Күреүегеҙсә, фамилия ялғауы һайлағанда, интернеттағы домендар исемдәре кеүек, ниндәй ил ике хәрефлене алып өлгөрмәгән, уға өс хәрефлеһе ҡала. Башҡорт фамилияһына иң уңайы - "БАШ" буласаҡ. Ни өсөн?

- Башҡорт һәм мосолман телдәрендә "баш" ялғауын һүҙҙең аҙағына ҡушып һүҙҙәр һәм исемдәр (кеше, ауыл, район, ҡала, тау, йылға, вазифа һ.б.) барлыҡҡа килтереү өсөн ҡулланыла, мәҫәлән; Ҡарабаш, Ҡыҙылбаш, Иҙелбаш, Стәрлебаш, Избербаш, Елбаш, Бикбулатбаш, Миәкебаш, Ҡорманайбаш, Ослобаш, Күгәнәкбаш, Ҡашалаҡбаш, Юлбаш, Бүләкбаш, Ҡаранбаш, Урҙайбаш, Иҙәшбаш, Шарбаш, Ниязбаш, Кәкребаш, Нәсибаш, Аҡтанышбаш, Торонбаш, Йөҙбаш, Меңбаш, Төмәнбаш, Төрөкмәнбаш;

- Яңғырауыҡлы ялғау, тимәк боҙолмайынса оҙаҡ хеҙмәт итер. Боҙолған осраҡта ла ялғауҙың тамыры - "баш" үҙгәреүһеҙ ҡаласаҡ. Мәҫәлән, билдәле драматург Кәбир Мөхәммәтшәрип улы Аҡбашевтың фамилияһы элек Аҡбаш ҡына булғандыр тип уйлайым;

- Башҡорт телендә генә түгел, бөтә телдәрҙә лә бер төрлө яңғырай һәм яҙыла, мәҫәлән, инглизса - "bash" тип;

- Ир менән ҡатынды күп кенә бүтән халыҡтарҙағы кеүек, фамилия буйынса тигеҙләй;

- "Баш" ялғауы ялғауҙың үҙен икенсе милләт менән күпләп үҙләштереүҙән һаҡлаясаҡ, үҙем башҡорт булмағандарҙан тик телепродюсер Андрей Разбашты ишетеп кенә белә инем, интернеттан татар яҙыусыһын Фирдус Дәүбаш (русса Девбаш) http://devbas.ru/ тигән псевдонимлы, (ысын исеме Фирдус Нурислам улы Фәтҡлисламов, 2000-се йылдарҙа сыҡҡан китаптарын ысын исеме менән сығарған) табып алдым;

- Кешеләр менән башҡорт фамилиялары тураһында фекер алышҡанда ҡайһы берәүҙәр “баш” ялғауының сәйер яңғырауын әйтеп үтәләр. Урыҫтар әйткәнсә “дело времени и привычки”. Үткән быуаттың 90-сы йылдарына тиклем беҙ, дөрөҫөн әйткәндә, абхаздарҙың фамилияларын белеү түгел, ул халыҡ тураһында ла бик әҙ белә инек. Мәҫәлән беренсе тапҡыр ишеткән Ардзинба, Багапш фамилиялары бик сәйер яңғырай ине. Ваҡыт үтеү менән был сәйерлектәр артта ҡалды. Ҡайһы берәүҙәр фамилияны боҙоп икенсе “яҡҡа” бороу яғын да әйтте. Быға яуап итеп Хәйбулла районы Вәлит ауылында ишеткән бер бәләкәй генә хәлде һөйләйем. Бер һеңлекәш, - “Кешеләр бынау N әллә алйот инде тиҙәр” – ти. “Нимәнән алып улай тип әйтәләр”, - тейеүемә ошондай яуап ишеттем: - “Һыбай китеп барғанда эттәр абалап сығып өрә башлаһалар, атынан төшөп эттәргә таш ырғыта башлай. Эттәр уғата ныҡлап өрә башлайҙар. Эт булғас өрөргә тейеш бит ул. Эт менән эт булып маташа”, - тип яуап бирҙе. Ҡыҫҡаһы, мәҡәлдә әйтелгәнсә, - “Эт өрөп торор, бүре йөрөп торор”. Мәҫәлән, йәһүдтәрҙе нимә тип кенә әрләмәйҙәр, көлмәйҙәр, улар ыжлап та бирмәй.

- Фамилияның аҙағында "баш" һүҙен был фамилияны йөрөтөүсе үҙе һәм эргәһендәгеләр ошо фамилияны хәҙерге ваҡытта "баш"лап ебәреүселәр булып аңлата алалар. Мәҫәлән, һеҙ үҙегеҙҙең Мусин фамилияһын Мусабаш тип үҙгәртһәгеҙ, үҙегеҙҙең эшегеҙҙе һеҙ, - "Муса исемен үҙгәртеп Мусинды Мусабаш тип мин башлап яҙҙырҙым, шуға фамилиям Муса"баш" тип атала", - тип маҡтана алырһығыҙ;

- Милли фамилия ҡабул итеү ул үҙенә күрә башҡорт халҡына милли ревизия үткәреү ул;

- Был процестың милләтте туплау буйынса әһәмиәте дин ҡабул итеүҙән дә юғарыраҡ булыуы мөмкин;

- Милли фамилия йөрөтөү кешеләрҙе бер нисә быуын үтеү менән милләтенә кире ҡайтыуға килтерәсәк. Мәҫәлән, әгәрҙә Украина көслө, алдынғы илгә әйләнһә, Рәсәйҙәге украиндарҙың үҙҙәрен тулыһынса украин тип һанаясаҡтарына ышанам;

- Милли фамилия ҡабул итеү менән барлыҡҡа килгән ығы-зығы үтер. Әҙерәк яңырған (фамилия булдырыу сәбәпле) тормош ҡанундары буйынса йәшәү дауам итер.

V. БАШҠОРТ ФАМИЛИЯЛАРЫНА КҮСЕҮ ПРОЦЕСЫНЫҢ ЭТАПТАРЫ

- Башҡорт фамилияһы булдырыу өсөн Рәсәйҙә хоҡуҡи прецедент бар, - Забайкалье крайында йәшәүсе бүрәттәр крайҙың Закон сығарыу йыйылышына мөрәжәғәт менән сыға- уларға яңы тыуған балаларына халыҡ йолаһы буйынса бүрәт фамилиялары бирерлек булһын. Быға крайҙың юстиция министрлығы ҡырҡа ҡаршы сыға, - РФ-ҙың Ғаилә кодексы быны рөхсәт итмәй, - тип. Ә Дәүләт Думаһы, киреһенсә, бүрәттәрҙе яҡлап ошошндай ҡарар сығара: - “Ғаилә кодексы региондарға балаларға фамилия биреүҙең ҡәғиҙәләрен үҙҙәренә, шулай уҡ милли йолаларҙы иҫәпкә алып, булдырыға мөмкинлек бирә”, - тип. http://ria-sibir.ru/viewnews/45201.html Бүрәттәр афарин, әлбиттә. Был край законы 2011 йылдың 12 майында көсөнә инә. Хәҙер Башҡортостан Республика Ҡоролтайы депутаттары менән ғәлимдәр бергәләшеп эш башлап уны параллель алып барһындар ине. Ғәлимдәрҙең рәсми тәҡдиме, депутаттарҙың Башҡортостан Республикаһының Ғаилә кодексына кәрәкле үҙгәрештәр индереүе кәрәк. Был эште, иң оҙағы, бер йылда атҡарып сығырға була.

- Башҡорт фамилияларын “эшкә ҡушыу” өсөн ғәсҡәр йыйып, ҡулға ҡорал тотоп кемгәлер ҡаршы һуғышырға кәрәкмәй. БР-ҙың Ғаилә кодексына кәрәкле үҙгәрештәр индереү менән яңы тыуған балаларығыҙға, ейәндәрегеҙгә шәхесте раҫлаусы документ тултырғанда башҡорт фамилияһы (һүҙҙе "баш" ялғауын ҡулланыу тураһында алып барам, сөнки уның рәсми рәүештә милләт тамғаһы булып китеренә мөмкинлеге ҙур) бирегеҙ. Ошоноң менән һеҙҙең ата-әсә, олатай-өләсәй булараҡ яңы тыуған бала алдында тәүге төп бурыстарығыҙҙың береһе үтәлде тип һанаһағыҙ дөрөҫ буласаҡ. Ә республика, дәүләт кимәлендә нимәнән башларға кәрәк һуң? Тәүге аҙымдар, минеңсә, түбәндәгесә булырға тейештер тип уйлайым;

- Киң мәғлүмәт сараларында, бигерәк тә башҡорт сайттарында, интернет форумдарҙа фекер алышыуҙарҙы киң йәйелдерергә;

- Ғалимдар был проблеманы төрлө яҡлап тикшереп, фамилия ялғауы менән билдәләнергә һәм үҙҙәренең рәсми һығымтаһын иғлан итергә тейештәр. Бәлки, икенсе фекергә килеп, икенсе, тағы ла яҡшыраҡ, отошлораҡ фамилия ялғауы тәҡдим итерҙәр;

- Киң мәғлүмәт сараларында был турала бөтә илгә иғлан итергә;

- Аңлатыу эштәрен һәм яңы милли фамилияны пропагандалау эшен киң йәйелдерергә, һабантуйҙарҙа һәм концерттарҙа артистар тарафынан тамашасыларға төрлөсә алымдар ҡулланып аңлатыуға тиклем;

- Иң отошлоһо һәм осһоҙо - яңы тыуған сабыйҙарға һәм беренсе тапҡыр паспорт алыусылырға, кисектермәйенсә, милли фамилия биреүҙе башларға, Ҡаҙағстанда һәм Азербайджанда милли фамилияларға күсеү шундай формала барасаҡ башта;

- МИЛЛИ ФАМИЛИЯ АЛЫУ ХАЛЫҠ-АРА ХОҠУҠ БУЙЫНСА КЕШЕНЕҢ ШӘХСИ ХОҠУҒЫ ТИП ҺАНАЛА. ПАСПОРТТА ЛА МИЛЛӘТТЕ КҮРҺӘТЕҮ КӘРӘКЛЕГЕ ҠАЛМАЙ.

-Беҙҙә демократия һәм тигеҙ хоҡуҡлыҡ. Дәүләт Думаһы депутаты Хөснөтдинов Эдуард Хасим улы Мурзин Эдвард булып киткәндә, ябай башҡорттар ҙа теләгән фамилияларын ниңә алмаҫҡа тейеш?

- Милли фамилия булдырыу һәм алыу, тарихтан күренеүенсә, әҙселек тә ҡалған милләттең үҙен һаҡлау өсөн төп ҡоралы;

- Глобаллаштырыу осоронда фамилияны барлыҡҡа килтереүсе ялғау ҙа глобаль саҡырыуға ҡаршы сығырға ярҙам итерлек булһын, шуға бағышланым да инде был мәҡәләмде;

Ишбулды ӘБЙӘЛИЛОВ.
Сибай ҡалаһы

12 апрель 2012 йыл